Słowniczek geodezyjny – urządzenia geodezyjne w terenie

Rozmyślając jak urozmaicić te felietony, wpadłem na pomysł żeby sporządzić dla Was słowniczek geodezyjny. Będzie tam trochę pozycji historycznych, ale i trochę współczesnych. Znajdziecie tu terminy i urządzeń geodezyjnych, i sprzętu pomiarowego, i kreślarskiego, gdyż do mniej więcej 25 lat wstecz, mapy w większości były kreślone ręcznie. Być może słyszeliście gdzieś jakieś nazwy niezrozumiałe dla osób nie związanych z geodezją, ba – niektóre może są niezrozumiałe dla młodych geodetów. Będzie to więc słowniczek dla laika, który sporządzę nie sięgając do internetu i literatury, Tak z głowy. Wybór pozycji będzie autorski i niepełny, ale i też nie będę wchodził w szczegóły wyjaśniając Wam co to jest np. limbus, albo alidada… 😊 Dodam za to gdzie nie gdzie kilka zdań o zastosowaniu. Postaram się używać słów zrozumiałych, co uczyni treść lekką. Postaram się też zachować chronologię pojawiających się terminów, co nie zawsze będzie świadczyło o tym, że sprzęt taki nie jest już wykorzystywany, gdyż na przykład „łata”, czy „ruletka”, pojawiły się bardzo dawno w ekwipunku geodety, ale i do dziś są w użyciu.

W tej odsłonie przykłady urządzeń geodezyjnych ulokowanych w terenie na stałe.

• wieża triangulacyjna – budowla zazwyczaj drewniana, o kilkunasto-, a nawet kilkudziesięciometrowej wysokości, najczęściej sytuowana na wzniesieniach, o kształcie zwężającym się ku górze, uwieńczona pionową belką (tzw. świecą). Wchodziło się na wieżę na ostatni poziom, na którym posadowiony był stolik, umożliwiający umieszczenie teodolitu i prowadzenie pomiaru kątowego do widocznych innych wież lub sygnałów triangulacyjnych. Termin „triangulacyjny” pochodzi od „trójkąta”, gdyż właśnie na takim „trójkątowaniu” oparty był pomiar, a następnie kątowe obliczenia geodezyjne. Dziś już niewiele wież jest zachowanych – straciły one swoje znaczenie ze względu na zmianę technologii pomiarowych. Wierzcie mi, że wieża to był klimat… Posadowiona najczęściej na odludziu, na wzgórzu. Widok z góry znakomity. Ta świeca, o której mowa wyżej, to bardzo ważny element wieży, gdyż wieża raz - spełniała rolę punktu obserwacyjnego, ale dwa – była też celem. A celem była właśnie owa świeca. Rolę takiej świecy pełniły również osiowe elementy wysokich konstrukcji, np. środek krzyża na wieży kościelnej, lub środek kuli wieńczącej iglicę Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Z tych obiektów nie można było prowadzić pomiarów, ale stanowiły świetne i gotowe cele triangulacyjne. Cele te mają dotychczas znane, precyzyjne współrzędne geodezyjne;
• sygnał triangulacyjny – taka „mała wieża” najczęściej lokowana na większych obszarach bezdrzewnych (śródpolnych) na wzniesieniach. Na sygnał nie można wejść. W późniejszym okresie budowano je z elementów betonowych. Sygnał miał z reguły kilka metrów wysokości. Niektóre sygnały betonowe przetrwały do dzisiejszych czasów i cieszą moje oko;
• reper – znak wysokościowy, który może być ziemny, ale najczęściej bywa ścienny. O znakach geodezyjnych pisałem w tekście pt. Znak graniczny a znak geodezyjny. Na zaokrąglonej głowicy repera opierana jest łata. Każdy reper posiada jakiś owalny detal umożliwiający oparcie na nim łaty od góry. Dzięki temu, każda łata,  oparta jest o punkt głowicy na identycznym poziomie i w ten sposób eliminuje się błąd wysokości punktu przyłożenia. Niekiedy repery o dużym znaczeniu (punkty główne) lokalizowane są w studniach, które zapewniają bezpieczeństwo znaku;
• znak osnowy sytuacyjnej - czasem zwany punktem poligonowymi lub w uproszczeniu po prostu poligonem – o tym również było w „Znak graniczny a znak geodezyjny”. Jeśli w reperze zaokrąglona głowica jest punktem przyłożenia łaty, to krzyż, a częściej otwór po środku znaku osnowy sytuacyjnej, jest właściwym punktem centrowania instrumentu, przyłożenia tyczki, albo nośnika lustra, czy GPSa. W zasadzie nazwa poligon, czy punkt poligonowy, w kontekście znaków osnowy sytuacyjnej jest sporym uproszczeniem, gdyż takim znakiem osnowy geodezyjnej jest też znak punktu triangulacyjnego, umieszczony centrycznie pod dawną wieżą triangulacyjną lub sygnałem. Ale to już tylko na marginesie.
• stacje referencyjne GPS – to urządzenia umieszczane najczęściej na dachach budynków, umożliwiające precyzyjny pomiar sygnałami GPS. Charakterystycznym elementem stacji jest antena najczęściej w kształcie kapelusza grzyba. Dzięki tym stacjom geodeta odbiera swoim odbiornikiem bardzo szybko precyzyjny sygnał lokalizacyjny o błędzie kilkucentymetrowym.

Zwróciliście może kiedyś uwagę na leśnej drodze, albo w terenie mniej zainwestowanym namalowane farbą na drzewach kółka z kropką w środku (najczęściej w kolorze białym, żółtym lub pomarańczowym)? To właśnie geodeci „zeszpecili” te drzewa. Czasem kilkadziesiąt lat temu… Najczęściej pomalowane w ten sposób są 3-4 drzewa w odległości kilkunastu-kilkudziesięciu metrów od siebie. Jeśli traficie na takie miejsce, to z pewnością gdzieś tam posadowiony jest znak geodezyjny ziemny. Czasem przykryty jest warstwą ziemi lub liści, a oznakowane drzewa pomagaj odnaleźć (odkopać) znak, gdyż geodeta na podstawie dostępnego mu opisu, zna odległości od tych drzew do znaku.

Poniżej wybrałem dla Was kilka zdjęć, ażeby zobrazować różne urządzenia. Warto nadmienić, że przepisy prawa obligują właściciela nieruchomości do umożliwienia posadowienia znaku przez geodetę (dotyczy to zarówno budynków, jak i gruntu). Obecnie z reguły uzgadnia się taką możliwość z właścicielem, ale kiedyś nikt nikogo o taką zgodę nie pytał. Umieszczał znak i przekazywał właścicielowi pod ochronę. Dziś również taka sformalizowana zgoda nie jest niezbędna, ale raczej nikt „na siłę” tego nie robi. Z drugiej strony, znaki są coraz mniej uciążliwe dla właściciela nieruchomości – np. wież triangulacyjnych się nie buduje. Trzeba sobie przy tym uzmysłowić, że znaki służą geodetom do tego, aby prawidłowo pomierzyć przestrzeń. Przestrzeń, publiczną i prywatną. Czasem przestrzeń właściciela nieruchomości na której znak jest posadowiony. Są więc dobrem społeczeństwa. Są co do zasady własnością Skarbu Państwa (odstępstwem jest jedynie stosunkowo niewielka ilość stacji referencyjnych GPS). Ich posadowienie na danej nieruchomości często nie wynika z czyjegoś „widzi mi się”, ale z układu przestrzennego sieci znaków i potrzeby jej zagęszczenia. Dlatego proszę Was, aby jeśli kiedykolwiek geodeta zwróci się o możliwość posadowienia znaku geodezyjnego na Waszej nieruchomości (działce, budynku), to jeżeli nie przeszkadza Wam to z jakichś konkretnych powodów, umożliwcie to mu.